Με μια ματιά: Το συγκεκριμένο άρθρο αφορά μια υποτιτλίστρια από την Τουρκία, την Doga Uludag η οποία περιγράφει την εμπειρία της στον χώρο του υποτιτλισμού. Το όχι και τόσο καλό ξεκίνημα της, τον τρόπο εργασίας της καθώς και κάποια γνωστά έργα που ανέλαβε. Αναλύεται επίσης και η εκμετάλλευση που μπορεί να βιώσει ένας υποτιτλιστής στον συγκεκριμένο χώρο, αλλά και το πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη ενός καλού υποτιτλιστή και μεταφραστή για την μεταφορά ενός νοήματος σε μια γλώσσα από μια άλλη.
Η παγκοσμίως γνωστή σειρά Το Παιχνίδι του Καλαμαριού προκάλεσε κριτικές για τους αγγλικούς του υποτίτλους. Τι συνέβη;
Στην ηλικία των 18 ετών, η Doga Uludag ήξερε ότι ήθελε να ασχοληθεί με τον υποτιτλισμό.
Επηρεασμένη από τον υποτιτλιστή θείο της, η τότε δευτεροετής φοιτήτρια πανεπιστημίου, ξεκίνησε αυτοπροσώπως το ταξίδι της, στους πολυσύχναστους δρόμους της Τουρκίας, το ταξίδι της αποφασισμένη να βρει δουλειά σε μια μικρή εταιρεία υποτιτλισμού. Έχοντας ως όπλα τις εγκυκλοπαιδικές της γνώσεις για τις ταινίες και μια δόση του νεανικού της ενθουσιασμού, χτύπησε την πόρτα της εταιρείας.
Παρακαλούσε και παρακαλούσε να διδαχθεί την τέχνη της μετάφρασης διεθνών ταινιών και σόου για ντόπιους θεατές. Οι υποτιτλιστές κοπιάζουν μήνες με το μέγεθος και τις μικροδιαφορές μικρών λέξεων ώστε αυτές να περάσουν διακριτικά από τις οθόνες μας και να μας επιτρέψουν να απολαύσουμε περιεχόμενο από ολόκληρο τον κόσμο. Μερικές φορές παίρνουν ειδικά αιτήματα από παραγωγούς. Μερικές φορές, κατασκευάζουν την δική τους ορολογία για φανταστικούς κόσμους και υπερήρωες.
Η Uludag ήταν προετοιμασμένη να τα αναλάβει όλα αυτά.
Αργότερα συνειδητοποίησε τι σήμαιναν όλα αυτά. “Ντρέπομαι που το λέω, αλλά το πρώτο μέρος που πήγα δεν ήταν καλός εξωτερικός συνεργάτης”, λέει η Uludag.
Με την πρακτική της εξωτερικής ανάθεσης οι τηλεοπτικοί σταθμοί, τα κινηματογραφικά στούντιο και οι γίγαντες του streaming προσλαμβάνουν εξωτερικούς προμηθευτές υποτίτλων αντί να χρησιμοποιούν εσωτερικούς υποτιτλιστές. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα κονδύλια διαρρέουν από τους μάνατζερ μέχρι οι υπάλληλοι στον πάτο – οι υποτιτλιστές – να μείνουν με τα απομεινάρια.
Τότε, η Uludag δεν γνώριζε για την “εκμετάλλευση” που κυριαρχεί στην βιομηχανία του υποτιτλισμού. Το αξιοσημείωτο πάθος της για τη δουλειά την στήριξε στις δύσκολες συνθήκες και τις χαμηλές αποδοχές με τα οποία ερχόταν αντιμέτωπη και για επόμενα 15 χρόνια.
“Τα ποσοστά δεν έχουν αυξηθεί εδώ και 20 χρόνια”, λέει ο Max Deryagin, πρόεδρος της Ένωσης Βρετανών Υποτιτλιστών, Subtle, και αντιπρόσωπος της AudioVisual Translators Europe. “Όπως αντιλαμβάνεστε, με τον πληθωρισμό, αυτό δεν είναι καλό.”
Είναι κι άλλα. Οι υποτιτλιστές αντιμετωπίζουν ουτοπικές προσδοκίες, αυστηρές προθεσμίες και ανταγωνισμό με δύσχρηστη αυτόματη μετάφραση. Συχνά, η δουλειά τους είναι υποτιμημένη, απαρατήρητη. Πολλές φορές η Uludag λάμβανε αρχείο για μετάφραση στις 11 το βράδυ – “και έλεγαν ότι το θέλουν έτοιμο μέχρι της 8 το πρωί.”
Χωρίς πεπειραμένους υποτιτλιστές, ταινίες όπως η βραβευμένη με Όσκαρ ταινία Παράσιτο χάθηκαν στην μετάφραση. Κι όμως η τέχνη του υποτιτλισμού παρακμάζει, καταδικασμένη σε μια ψυχαγωγική βιομηχανία δελεασμένη από φθηνότερες αναδυόμενες τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης. Οι υποτιτλιστές πλέον αποτελούν θνησιγενής φυλή.
Και αυτό ήταν ένα πρόβλημα πριν ξεκινήσει ο κόσμος να βλέπει μια μικρή σειρά που λέγεται Το Παιχνίδι του Καλαμαριού.
Μια τεράστια παρεξήγηση
Σε 28 ημέρες, το Παιχνίδι του Καλαμαριού εκθρόνισε το Μπρίτζερτον ως την πιο δημοφιλή σειρά του Netflix. Επιπλέον, κατά λάθος ξεκίνησε μια παγκόσμια συζήτηση για κακο υποτιτλισμό.
Ενώ οι κριτικές επιδοκίμασαν το κορεάτικο δράμα με θέμα βασιλικές μάχες για τις άψογες παραγωγικές του αξίες, την καθηλωτική του πλοκή και τους αξέχαστους χαρακτήρες του, πολλοί κατηγόρησαν το Netflix επειδή “τσιγκουνεύτηκε” την ποιότητα των αγγλικών υποτίτλων του Παιχνιδιού του Καλαμαριού.
Ένα τρανταχτό παράδειγμα: ο Αλί, ο Πακιστανός εργάτης, έχει μια συγκινητική στιγμή με τον Σανγκ – Γου, έναν σφετεριστή απόφοιτο του καλύτερου πανεπιστημίου της Κορέας. Ο Σανγκ – Γου προτείνει στον Αλί να τον φωνάζει hyung, αντί του sajang-nim ή “κ. Πρόεδρε”. Ο όρος hyung σημαίνει κυριολεκτικά “μεγάλος αδερφός”, όρος που χρησιμοποιείται από έναν άνδρα που απευθύνεται σε έναν άνδρα μεγαλύτερό του με τον οποίο έχει δεθεί. Δηλαδή ο Αλί με τον Σανγκ – Γου.
Όμως, η ατάκα “Να με λες αδερφό” μεταφράστηκε ως “Να με λες Σανγκ Γου”. Μια σπάνια στιγμή συμπόνιας και ανθρωπιάς, μέσα στη θλίψη και το αίμα, χάθηκε.
Και μετά έχουμε και την πρωταγωνίστρια, που στα Κορεάτικα φάνηκε πιο έξυπνη. Για να μην αναφερθούμε και σε άλλες ασάφειες σε μεταφράσεις τιμητικών εκφράσεων, όπως το oppa (που μεταφράστηκε ως “μωρό μου”) και yeonggam-nim (που μεταφράστηκε ως “κύριε”).
Όμως ο Deryagin, που εργάζεται επίσης και ως επιμελητής, λέει ότι οι αγγλικοί υπότιτλοι της σειράς είναι στην πραγματικότητα σε ένα αξιοπρεπές επίπεδο. Κάποιοι βλέπουν τις συχνά αυτοπαραγόμενες “κλειστές λεζάντες” (closed captions), υπότιτλους που προορίζονται για κωφούς ή βαρήκοους, προσφέροντας περιγραφή ήχων, όπως κοφτές αναπνοές, και υποδείξεις όπως το ποιος μιλάει. Και ακόμη κι αν παρακολουθούσαν τους “σωστούς” υπότιτλους, κάποιες φράσεις είναι εξακριβωμένο ότι θα χαθούν στη μετάφραση. Συγκεκριμένα οι τιμητικοί όροι είναι απλά “αμετάφραστοι”, λέει η Jinhyun Cho, ανώτατη καθηγήτρια Μετάφρασης και Διερμηνείας στο πανεπιστήμιο Μακουάρι.
Όμως το Netflix, το οποίο άφησε το πρόγραμμα υποτιτλισμού Hermes ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία του το 2017, ενδιαφέρεται για έναν νέο τομέα μετάφρασης: την μεταγλώττιση. Δεν είναι περίεργο. Για παράδειγμα, το 72% των αμερικανών θεατών του Netflix λένε ότι προτίμησαν να βλέπουν μεταγλωττισμένη την Ισπανική σειρά Το Χάρτινο Σπίτι, την τρίτη πιο δημοφιλή σειρά του Netflix.
Αντιμετωπίζοντας άδικες κριτικές, ελλιπή κονδύλια και ανύπαρκτη υποστήριξη από την βιομηχανία ψυχαγωγίας, οι υποτιτλιστές βρίσκονται στο χείλος του γκρεμού. Τουλάχιστον η αντιφατικότητα για το Παιχνίδι του Καλαμαριού έφερε στην επιφάνεια ένα αφανές γεγονός: οι καλοί υπότιτλοι είναι μια άκρως δύσκολη τέχνη.
Μια μέρα στη ζωή ενός υποτιτλιστή
Από την πρώτη της αμφισβητίσημη εργασιακή της εμπειρία, η Uludag δεν κοιτάζει πίσω. Δούλεψε επάνω στο Sweet Tooth, το Σεξουαλική Αγωγή, το Πεπρωμένο της Τζούπιτερ, τους Δαίμονες της Έπαυλης Μπλάι, το Γκαμπί της Βασίλισσας και το Στέμμα, μερικούς από τους σημαντικότερους τίτλους του Netflix.
Η υποτιτλστική της διαδικασία είναι λεπτή, ευέλικτη και εξαντλητική. Ας πάρουμε για παράδειγμα τους Δαίμονες της Έπαυλης Μπλάι. Η σειρά του Mike Flanagan είναι ελεύθερα βασισμένη στις ιστορίες μικρού μήκους του Henry James Το Στρίψιμο της Βίδας και Η Γοητεία Ορισμένων Παλιών Ρούχων, Η Uludag, φοιτήτρια λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο, τα ξαναδιάβασε. Έπειτα διάβασε τις τουρκικές μεταφράσεις τους. Ύστερα είδε την διασκευή του 1961, Οι Αθώοι.
Τότε ήταν, μετά από μια εβδομάδα αρχικής προετοιμασίας, που είδε την σειρά από την αρχή μέχρι το τέλος. Αμέσως κράτησε σημειώσεις, βελτίωσε την συγκεκριμένη γλώσσα της σειράς–”Η σειρά διαδραματίζεται το ‘80, αλλά ακούγεται λίγο παλαιότερο.”
Σε γενικές γραμμές, η Uludag πέρασε έξι εβδομάδες ξανακοιτάζοντας τις μεταφράσεις της, φροντίζοντας η γλώσσα σε ένα επεισόδιο flashback, για παράδειγμα, να ήταν πιο παλιομοδίτικη άλλα “όχι πολύ παλιά για νεαρούς θεατές.” Ήταν δύσκολο να το ισορροπήσει.
Το Στέμμα πήρε ακόμα περισσότερο. “Δεν μιλάνε όπως οι φυσιολογικοί άνθρωποι στο δρόμο”, λέει η Uludag.
Για το Στέμμα, η Uludag έπρεπε να μεταφράσει ένα ποίημα του Charles Mackay, ένα του Rudyard Kipling και του Shakespeare– κείμενα που δεν βρίσκονται στην δημόσια καθημερινή ζωή της Τουρκίας. Η Uludag έπρεπε να κάνει δικές της μεταφράσεις, να πάρει δικές της αποφάσεις για συλλαβές, ομοιοκαταληξίες και εναλλακτικές λέξεις. Έπαιζε με τα ποιήματα διαρκώς.
Άλλοι τίτλοι χρειάστηκαν διαφορετικού είδους έρευνες. Για τη Σεξουαλική Αγωγή η Uludag φρόντισε να επικοινωνήσει με οργανώσεις της κοινότητας LGBTQIA+ για επικαιροποιημένη ορολογία χωρίς αποκλεισμούς. Για το Πεπρωμένο της Τζούπιτερ, η Uludag δημιούργησε την δική της υπερφυσική ορολογία.
Για το Γκαμπί της Βασίλισσας, η Uludag, εργαζόμενη ως προϊσταμένη, χρειάστηκε να καθίσει να πάρει ένα σετ σκάκι και να παίξει το παιχνίδι. Η μετάφραση σχετιζόταν με την μετατροπή σκακιστικών συστημάτων συμβολισμού στα τουρκικά δεδομένα.
“Έπαιζα κάθε παρτίδα σκακιού που υπάρχει στη σειρά… γιατί αν κάποιος ξέρει σκάκι, θα ξέρει πότε μια κίνηση δεν μπορεί να παιχτεί.”
Η εκτενής αυτή προετοιμασία της Uludag δεν είναι ασυνήθιστη ανάμεσα στους μεταφραστές. “Πήρε τρεις μήνες δουλειάς και τουλάχιστον δύο εβδομάδες πριν καταφέρω να γράψω έναν υπότιτλο”, είπε ο Emmanuel Denizot, ένας υποτιτλιστής που επίσης έζησε την παράξενη εμπειρία του να μεταφράσει Shakespeare για την γαλλική έκδοση του Πολύ Κακό για το Τίποτα του Joss Whedon.
Ουσιαστικά, το να είσαι υποτιτλιστής είναι μεγάλη δουλειά. Για την εξειδίκευση, η Uludag πιστεύει ότι χρειάζεται τουλάχιστον πέντε χρόνια εκπαίδευσης.
Γιατί όμως ένας νεαρός υποτιτλιστής να ενδιαφέρεται για το συγκεκριμένο επάγγελμα όταν ο μισθός είναι τόσο χαμηλός;
Το Φως στο Τούνελ
Εκτός του Χόλιγουντ, μια χώρα, η Γαλλία, είναι γνωστή ως η κορυφή, η πρωτεύουσα του υποτιτλισμού.
Εκεί, οι υποτιτλιστές λαμβάνουν πνευματικά δικαιώματα. Έχουν ελάχιστα ποσοστά. “Είναι πέντε φορές τα δικά μας ελάχιστα ποσοστά”, λέει η Uludag.
Ο Denizot προσθέτει, “Το γαλλικό σύστημα είναι καλύτερο όσον αφορά την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας σε σύγκριση με το Ηνωμένο Βασίλειο ή αλλού.”
Το Παρίσι, το προπύργιο του υποτιτλισμού, η έδρα κορυφαίων εργαστηρίων υποτιτλισμού όπως το Titra Film ή το Hiventy, θεωρεί τους υποτιτλιστές “συγγραφείς”.
Η Uludag το παρομοιάζει με την μετάφραση ενός βιβλίου. “Παίρνεις εύσημα για αυτό”. Κανείς δεν θα σκεφτόταν να χρησιμοποιήσει μηχανική μετάφραση για αυτή τη μορφή τέχνης. “Αλλά γιατί μια ταινία είναι λιγότερη τέχνη;” αναρωτιέται.
Η ραγδαία αύξηση του streaming έχει οδηγήσει σε μια μίξη μηχανικής και ανθρώπινης μετάφρασης. Η τεχνολογία τεχνητής νοημοσύνης , όπως το Google Cloud ή ένα νέο σύστημα της νεοφυούς Λονδρέζικης επιχείρησης Flawless, είναι απαραίτητη για τις κλειστές λεζάντες. Όμως όταν χρησιμοποιούνται για μια γρήγορη δημιουργία υποτίτλων, εξακολουθεί να χρειάζεται ποιοτικός έλεγχος από έναν ανθρώπινο συντάκτη.
Αυτό σημαίνει ότι οι υποτιτλιστές λαμβάνουν ακόμα λιγότερη αποζημίωση. “Ένας μεταφραστής βγάζει λιγότερα για κάτι που δεν απολαμβάνει”, λέει ο Deryagin. “Απλά βγαίνει χαμένος.”
Κατά την τελευταία δεκαετία, εμφανίστηκαν αναφορές μειωμένων πληρωμών και χαμηλών ποσοστών. “Κάποια ποσοστά που προσφέρθηκαν από διεθνείς εταιρείες είναι χαμηλότερα από οποιονδήποτε νομικά εξασφαλισμένο κατώτατο μισθό στις περισσότερες δυτικές χώρες”, λέει ο Denizot.
Στην Κορέα, ένας υποτιτλιστής ανέφερε μισθοδοσία 255 δολαρίων για μια ταινία 110’ για μια τοπική υπηρεσία streaming. Στην Ιαπωνία, η μέση χρέωση για ένα επεισόδιο μίας ώρας φτάνει τα 300$, αλλά χειροτέρεψε από το 2015, όταν έφτασε στη χώρα το Netflix.
Η Uludag είναι μπερδεμένη από την υποτίμηση των υποτιτλιστών, το μέσο που συνδέει εκατομμύρια θεατές σε όλο τον κόσμο με τις πιο δημοφιλείς σειρές. Δεδομένου ότι το Netflix επένδυσε μισό δισεκατομμύριο δολάρια σε κορεατικό περιεχόμενο τον προηγούμενο χρόνο, θα νόμιζε κανείς ότι ο υποτιτλισμός θα ήταν ένα σημαντικό και προσοδοφόρο μέρος της παραγωγής. “Δεν είναι επιπλέον βήμα”, λέει η Uludag. “Δεν είναι κάποια προσθήκη”.
Ας το συγκρίνουμε με την επεξεργασία ήχου. “Θα λέγατε, ‘Ας πάρουμε το φθηνότερο;’ Δεν θα το λέγατε ποτέ αυτό.”
Σε έναν ιδανικό κόσμο, το πρόγραμμα υποτιτλισμού του Netflix, Hermes, θα είχε δουλέψει. Οι υποτιτλιστές θα μπορούσαν να εργάζονται άμεσα για το Netflix, αντί να περνούν από εξωτερικούς προμηθευτές. Ο Deryagin εξηγεί ότι το ενδιαφέρον για το πρόγραμμα ήταν “αστρονομικό”, με πάνω από “100,000” αιτούντες. Αλλά το ανθρώπινο δυναμικό που χρειαζόταν ακόμα και στα αρχικά δοκιμαστικά στάδια δεν ήταν αρκετά και το πρόγραμμα απέτυχε.
“Φτάσαμε στο όριο της χωρητικότητας μας για κάθε ένα από τα γλωσσικά μας τεστ λόγω της ραγδαίας δημοτικότητας και ανταπόκρισης υποψηφίων από όλο τον κόσμο. Συνεπώς κλείνουμε την πλατφόρμα για μελλοντικές δοκιμές αυτή τη στιγμή”, έγραψε το Netflix σε μια ειδοποίηση πριν την κατάργηση της πύλης δοκιμής μεταφραστών Hermes. Το Netflix δεν απάντησε σε αίτημα για σχολιασμό.
Σε έναν ιδανικό κόσμο, οι υποτιτλιστές θα έπαιρναν περισσότερα ποσοστά, καλύτερες εργασιακές συνθήκες. Δεν θα τους ζητούνταν να ξεπεράσουν τα όρια, να παραδίδουν γλωσσάρια, να λαμβάνουν επιπλέον σχόλια και παρατηρήσεις, να ολοκληρώνουν άμισθη δουλειά που δεν είχε συμφωνηθεί προηγουμένως. Θα αντιμετωπίζονταν με σεβασμό.
“Τα καλά νέα” λέει ο Denizot, “είναι ότι η ευρωπαϊκή μας συνεργασία βρίσκεται στα καλύτερα της”. Σχεδόν 20 επαγγελματικές ομάδες ενώθηκαν κάτω από το όνομα AudioVisual Translators Europe, μια ομοσπονδία που αποσκοπεί στην βελτίωση των εργασιακών συνθηκών για όλους τους υποτιτλιστές δουλεύοντας και εκπαιδεύοντας ευρωπαϊκά ιδρύματα και νομοθέτες. Παρόλα αυτά, πρέπει να γίνουν πολλά ακόμα.
Η τέχνη του υποτιτλισμού είναι περίπλοκη, συνδυάζοντας ικανότητες διαφορετικών ‘βασιλείων’, εξηγεί η Uludag. Η μετάφραση είναι μόνο μέρος του. Έχει να κάνει με το να γνωρίζεις για ποιον μεταφράζεις, την γνώση της τοπικοποίησης ώστε ο κόσμος να εκτιμήσει το επόμενο Παιχνίδι του Καλαμαριού ή να εξαπλωθεί το Παράσιτο σε όλο τον κόσμο.
“Φέρτε μου μια μηχανή που μπορεί να το κάνει αυτό”, λέει η Uludag.
Μετάφραση: Κιοτσέκογλου Δέσποινα
Πηγή: https://www.cnet.com/culture/entertainment/features/inside-the-dying-art-of-subtitling/
